بیمه

تعریف بیمه

مقدمه

انواع بیمه :

1-ب-بیمه مسئولیت مدنی کارفرمایان

2-ب- بیمه مسئولیت مدنی دولت و کارمندان دولت و شهرداریها

3-ب- بیمه اجباری مسئولیت نگهبانان مسلح بانکها و گارد صنعت نفت

4-ب- بیمه مسئولیت مدنی متصدیان حمل و نقل زمین و هوائی و دریائی

5-ب- بیمه مسئولیت مدنی شکارچیان

6-ب- بیمه مسئولیت مدنی ناشی از حوادث تحصیلی

7-ب- بیمه مسئولیت مدنی پزشکان ـ جراحان ـ داروسازن و مدیران مراکز درمانی

8-ب- مسئولیت مدنی آرشیتکت ها و مقاطعه کاران

9-ب- بیمه مسئولیت مدنی هتل داران، صاحبان کافه و رستوران و متصدیان تئاتر و سینما

10-ب- بیمه مسئولیت مدنی باشگاه های ورزشی

11-ب- بیمه مسئولیت مدنی مالکان ساختمانها و عمارتها

12-ب- بیمه مسئولیت مدنی صاحبان حیوانات و دامداران

13-ب- بیمه مسئولیت مدنی ناشی از آتش سوزی

1. الف ـ مسئولیت مدنی مستأجر در مقابل مالک

2. ب ـ مسئولیت مدنی مالک در مقابل مستأجر

3. ج ـ مسئولیت مدنی همسایه در مقابل همسایه

14-ب- بیمه مسئولیت مدنی ناشی از حوادث بهره برداری و حمل و توزیع گاز و برق

د - نقش بیمه های اجباری مسئولیت مدنی در حمایت از زیان دیده و مسئول

1-د-نقش بیمه اجباری مسئولیت در حمایت از زیان دیده

2-د-نقش بیمه اجباری مسئولیت مدنی در حمایت از مسئول

مثالهائی از حوادث صنعتی بزرگ و عواقب آنها

2ـ حمایت از سرمایه گذاری و اشتغال:

3ـ حمایت از امنیت شغلی:

مقدمه
امروز کشور ما تشنه فعالیت اقتصادی سالم وایجاد اشتغال برای جوانان وسرمایه گذاری مطمئن است واین همه به فضائی نیازمند است که در آن سرمایه گذار و صنعتگر و عنصر فعال در کشاورزی ومبتکرعلمی و جوینده کار و همه قشرها از صحت وسلامت ارتباطات حکومتی و امانت و صداقت متصدیان امور مالی و اقتصادی مطمئن بوده واحساس امنیت و آرامش کنند.مقوله امنیت بویزه امنیت اقتصادی از مباحث بسیار مهم وحساس است که نمی توان یک شبه وبا تصویب یک طرح یا لایحه به آن دست یافت بلکه این پدیده انعکاسی است از رفتار های مختلف سیاسی, اقتصادی ,نظامی ,فرهنگی و اجتماعی آحاد مردم و مسئولان از اینرو باید شرایط کشور را در طول زمان به گونه ای تغییر داد ورفتار های اجتماعی را در عرصه های مختلف به گونه ای تعریف کرد که در نهایت هر چیزی در جایگاه واقعی خود قرار گیرد و با طبیعت آن منطبق گردد واِین مستلزم تلاش گسترده همه اقشار و آحاد جامعه و حکومت است و بیمه های مسئولطت اجباری در راستای این مهم از مهمترین روشها وابزارهای علمی موجود تلقی می گردند.در مجموعه حاضر ضمن ارائه اطلاعاتی در خصوص بیمه,انواع آن وجایگاه قانونی وعرفی بیمه های مسئولیت,اشاره ای به اثرات اقتصادی و اجتماعی آن خواهد شد.
اساس بیمه ریسک است.وجود ریسک بر عملکرد عامل و بنگاههای اقتصادی تاثیر می گذارد از این رو به تخصیص بهینه منابع و توسعه اقتصادی کشور ها محدودیتهایی تحمیل می کند. ریسک وجه مشترک تصمیاتی است که انسانها می گیرند.
بنابراین علاوه بر اینکه در آمد و اموال هر عامل و بنگاه اقتصادی با توجه به ریسکهای موجود ممکن است در معرض خطر باشد,عملا با حوادثی روبرو می شود که به علت خسارت وارده بر اموال یا لطمات شخصی به دیگران ,قانونا مسئول خواهد بود.تعیین نوع و میزان خسارتهایی که خواهان متحمل شده اغلب دشوار است ودر بعضی موارد حتی غیر قابل جبران خواهد بود. لذا اگر عامل یا بنگاه اقتصادی به تنهایی بخواهد با حوادث و خطرات ناشی از آنها مقابله کند عملا از دور رقابت خارج شده و امکان بقاء نخواهد داشت. در اینجاست که نقش روز افزون و غیر قابل انکار بیمه در ثبات فعالیتهای اقتصادی آشکار می شود.مسئله ای که در این تحقیق به آن پرداخته می شود.

فصل اول

1- تعریف بیمه

بیمه عقدی است که طی آن خطر قریب الوقوعی که ممکنست برای دارائی ـ فعالیت یا جان فردی پیش آید را به شرکت بیمه منتقل می کند تا طی آن زیان مادی ناشی از خطر را جبران نماید.
در این فرآیند فردی که خطر را منتقل می کند بیمه گذار و قبول کننده خطر را بیمه گر گویند. بیمه گذار وجهی را به بیمه گر می پردازد که حق بیمه و موضوعی که بابت آن عقد بیمه منعقد می گردد موضوع یا مورد بیمه می گویند.
ماده 1 قانون بیمه مصوب سال 1316 بیمه را چنین تعریف می کند:
"بیمه عقدی است که به موجب آن یک طرف تعهد می کند در ازاء پرداخت وجه یا وجوهی ازطرف دیگر درصورت وقوع یا بروز حادثه، خسارت وارده بر او را جبران نموده یا وجه معینی بپردازد. متعهد را بیمه گر، طرف تعهد را بیمه گذار، وجهی را که بیمه گذار به بیمه گر می پردازد حق بیمه و آنچه را بیمه می شود موضوع بیمه نامند."
همچنین برابر مفاد ماده 5 قانون مذکور موضوع بیمه مکنست مال (اعم از عین یا منفعت)، هر حق مالی, هر نوع مسئولیت حقوقی و برای حادثه یا خطری باشد که بیمه گذار از وقوع آن متضرر می گردد.به عبارتی دیگر بیمه گذار باید نسبت به بقاء آنچه بیمه می دهد ذینفع باشد.
بنابراین بیمه عقدی است که بیمه گذار با آینده نگری خسارات ناشی از خطر احتمالی و قریب الوقوع را ازطریق پرداخت حق بیمه به بیمه گر جبران می کند.

2-1-عناصر تشکیل دهنده بیمه

عناصر تشکیل دهنده بیمه عبارتند از: خطر، حق بیمه و خسارت

1-2-1ـ خطر

موضوع تمام عملیات بیمه را خطر تشکیل می دهد و آن عبارت از اتفاقی مهتمل و قریب الوقوع.
از ویژگیهای خطر می توان به احتمالی بودن ـ نامعین بودن زمان اتفاق افتادن و ایجاد خسارت درصورت بروز را نام برد.
در بیمه مسئولیت مدنی، مسئولیت مدنی ناشی از حوادث، موضوع بیمه است که می تواند در اثر عمل یا رفتار شخص یا اشخاص وابسته و یا ناشی از اشیاء و اموال تحت مالکیت یا تصرف او ایجاد شود.
بنابراین بیمه گذار در ازاء پرداخت حق بیمه مسئولیت مدنی رفتار خود، اشخاص وابسته یا اشیاء و اموال خود را که ممکنست موجب خسارت دیگران شود بیمه کرده و پرداخت خسارت احتمالی را به بیمه گر منتقل می کند. یعنی بیمه گر متعهد می شود درصورت مسئول شناخته شدن بیمه گذار به جای او خسارت زیان دیده را بپردازد. این عمل (یعنی بیمه کردن) اموال و دارائیهای شخص بیمه گذار را از خسارت ناشی از مسئولیت او محافظت می کند.
در زندگی امروزی اکثر مردم درمقابل خطرات ناشی از مسئولیت مدنی در مقابل دیگران قرار دارند و بهترین راه برای حفظ دارائیها و پرداخت خسارت زیان دیدگان با حداقل هزینه" بیمه" می باشد.

2-2-1ـ حق بیمه

حق بیمه وجهی است که بیمه گذار در قبال خرید بیمه یا با به عبارت بهتر انتقال خطر به بیمه گر پرداخت می کند. با پرداخت حق بیمه و خرید بیمه مسئولیت مدنی، تعهد جبران خسارت از بیمه گذار منتقل شده و بیمه گر متعهد می گردد.

3-2-1ـ خسارت

واژه خسارت در لغت به معنی زیان و ضرر است ولی در اصطلاح بیمه ای تنها به این اکتفا نشده و صاحبنظران علم بیمه تعاریف ویژه ای برای آن ارائه داده اند. اما اغلب آنها کم و بیش به این موضوع اذعان دارند که خسارت یعنی وقوع خطر پیش بینی شده در بیمه نامه و ادعای زیان ازطرف زیان دیده.
با بروز خسارت زیان دیده به عامل زیان مراجعه کرده و عامل زیان نیز با استفاده از بیمه نامه عملاً خواستار حمایت بیمه گر می شود که در اینجا بیمه گر وارد موضوع شده و درحدود بیمه نامه نسبت به پرداخت خسارت زیان دیده اقدام می کند.
در بیمه مسئولت مدنی نیز خسارت را می توان واقعه ای دانست که موجب مسئولیت بیمه گذار درمقابل اشخاص زیان دیده می گردد. "
3-1-انواع بیمه
بیمه باتوجه به نوع نگاه ما به مبنای قانونی ـ اهداف و مقررات به انواع مختلفی تقسیم بندی می شود. در یک تقسیم بندی، بیمه به دو نوع کلی تقسیم می شود:
الف -بیمه های اجتماعی
ب -بیمه های بازرگانی
الف ـ بیمه های اجتماعی یا بیمه های اجباری به بیمه های ناشی از قانون نیز معروف هستند که درمورد کارگران و اقشار کم درآمد جامعه صدق پیدا می کند. قانون گذار برای اقشاری از جامعه که از یک سو نیروی تولیدی جامعه محسوب می شوند و ازسوی دیگر خود به فکر آینده و معیشت خود نیستند یا برای آینده خود نمی توانند برنامه مناسبی داشته باشند، دولت را موظف کرده درجهت حمایت از آنها، بیمه های اجتماعی را برقرار کرده و این اقشار را زیر چتر این نوع بیمه ها قرار دهد.
از مهمترین ویژگی این نوع بیمه ها می توان به پرداخت بخش اعظم حق بیمه توسط کارفرما و نیز محاسبه حق بیمه براساس درصدی از حقوق و دستمزد مشمولین اشاره کرد.
ب ـ بیمه های بازرگانی به بیمه های اختیاری نیز معروف هستند که در آن بیمه گذار به میل و اراده خود و به صورت آزادانه نسبت به تهیه انواع پوششهای آن اقدام می کند. در این نوع بیمه ها تعهد دوطرفه است یعنی بیمه گر در ازاء دریافت حق بیمه از بیمه گذار، تأمین بیمه در اختیار وی قرار می دهد.
در بیمه های بازرگانی محاسبه حق بیمه متناسب با خطر بیمه شده تعیین می گردد و کلاً از بیمه گذار اخذ می گردد. بیمه های بازرگانی به انواع مختلفی در طول زمان تقسیم بندی شده اند که به فراخور نیاز روز و تنوع خطر ها به کار گرفته شده اند نظیر:
1- بیمه های دریائی و غیردریائی
2- بیمه های اموال و اشخاص
3- بیمه های زندگی و غیرزندگی
4- بیمه های اشیاء ـ مسئولیت، زیان پولی و اشخاص
از بین انواع بیمه های بازرگانی بیمه مسئولیت، موضوع این مجموعه است که در ادامه به تشریح آن پرداخته می شود.


2-بیمه مسئولیت

"بیمه مسئولیت، بیمه ای است که مسئولیت مدنی بیمه گذار را در قبال اشخاص ثالث بیمه می کند. بنابر یک اصل حقوقی، هرکس مسئول زیان و خساراتی است که به جان و مال اشخاص دیگر وارد می کند. "
بنابراین هرکس در اثر اشتباه، قصورموجبات بروز خسارات به دیگران را فراهم کند مسئول بوده و باید جبران نماید.
در طول تاریخ روشهای متنوعی برای جبران خسارت وجود داشته و بکار گفته می شده نظیر:
1- نظام انتقام و مجازات شخصی: که طی آن خانواده یا قبیله شخص زیان دیده از طریق اعمال خصمانه و بکارگیری خشونت درصدد جبران زیان برمی آمدند.
2- دوره دادگستری خصوصی: به تدریج با بروز اثرات سوء ناشی از نظام انتقام و مجازات شخصی این دوره در جامع شکل گرفت که براساس آن ضمن حفظ روش مجازات خاطی توسط خانواده زیان دیده، تعیین مجازات و کیفر دادن دارای حدود و ضوابطی شد که توسط مرجع خاصی وضع می شد.
3- سیستم جبران خسارت: اندک اندک و با پیشرفت جوامع و اهمیت جایگاه انسان این روش جایگزین روشهای قبلی گردید. در این سیستم درصورت توافق زیان دیده، پرداخت غرامت جای مجازات را گرفت و درصورت عدم موافقت زیان دیده کماکان مجازات و مقابله به مثل تنها راه تسکین زیان دیده و اجرای عدالت اجتماعی تلقی می شد و به اجرا درمی آمد.
4ـ دادگستری عمومی:با پیدایش دولت مرکزی و بروز تحول وضعیت اجتماعی و اقتصادی و شکل گیری تعابیر جدید از عدالت اجتماعی و نظم عمومی در جوامع، دادگستری عمومی جایگزین شیوه های قبلی گردیده است. در این نگرش جرم علاوه بر جنبه شخصی، جنبه اجتماعی نیز پیدا کرده که با مجرم, جامعه برخورد می کند. مجازاتها از حالت انتقام جویانه به حالت پیگیرانه تبدیل شده و اصلاح مجرمان هدف مجازاتهای قانونی قرار گرفته است که درنهایت به دنبال استقرار عدالت اجتماعی و تأمین آرامش و رفاه آحاد جامعه است.
در تعریف بیمه مسئولیت گفته شده که مسئولیت مدنی بیمه گذار در قبال اشخاص ثالث بیمه می شود. در اینحال این سئوال مطرح می شود که مسئولیت چیست؟ مسئول کیست؟ چه نوع مسئولیتی را می توان بیمه کرد؟
مسئولیت اسم مصدر است و از مصدر سئوال گرفته شده و به معنی پرسیدن، درخواست کردن و بازخواست کردن می باشد که در بیمه بازخواست کردن مدنظر است.مسئولیت بطور کلی از دو منشا نشات می گیردیا ناشی از قرارداد است یا ناشی از غیر قرار داد.و مسئول کسی است که در قبال دیگری به حکم قانون یا قرار داد مکلف به جبران خسارت است یا برمبنای قرارداد یا غیرقرارداد(قهری). از انواع مسئولیت می توان به مسئولیت اخلاقی و قانونی اشاره کرد که مسئولیت قانونی خود به مسئولیت کیفری و مسولیت مدنی تقسیم می شود.
مسئولیت اخلاقی زمانی تحقق پیدا می کند که فردی مرتکب عملی شود یا فعلی را ترک کند که در مقابل خداوند و وجدان خود احساس گناه کندیا بطور کلی مرتکب گناهی شود. این فرد از نظر اخلاقی مسئول است.
مسئولیت قانونی زمانی تحقق پیدا می کند که خسارتی به وجود آمده باشد. این خسارت متوجه فرد، جامعه یا هر دو خواهد بود که از جنبه خسارت به جامعه, مسئولیت جزائی و از جنبه خسارت فردی مسئولیت مدنی مطرح می شود.
در هر خسارت عامل خسارت مسئول است. مسئول ممکنست در اثر رفتار خود یا در نتیجه اعمال و رفتار اشخاص وابسته و یا ناشی از اموال و اشیاء تحت مالکیت و تصرف خود، موجب ورود زیان به دیگری شود.
بنابر آنچه گذشت، از میان انواع مسئولیت صرفاً مسئولیت مدنی قابل بیمه نمودن می باشد که آن عبارتست از "تعهد و التزامی که شخص نسبت به جبران زیان وارده به دیگری دارد اعم از آنکه زیان مذکور در اثر عمل مشخص مسئول یا عمل اشخاص وابسته به او و یا ناشی از اشیاء و اموال تحت مالکیت یا تصرف او باشد."
3-مبانی مسئولیت مدنی
درخصوص مبنای مسئولیت مدنی سه نظریه معروف وجود دارد:
1- نظریه تقصیر
2- نظریه خطر
3- نظریه تضمین حق

الف-3-نظریه تقصیر

طبق این نظر فرد درصورت تقصیر یا خطا مسئول است. برابر مفاد مواد 953، 952، 951 قانون مدنی که اشعار می دارد "تقصیر اعم است از تفریط و تعدی" "تفریط عبارتست از ترک عملی که به موجب قرارداد یا متعارف برای حفظ مال غیرلازم است" و "تعدی تجاوز نمودن از حدود اذن یا متعارف است نسبت به مال یا حق دیگری" تقصیر شامل تخلف از تعهد و التزام قانونی یا قراردادی و تجاوز شخص به حقوق شخص دیگر برخلاف متعارف است. به عبارت دیگر هرگاه شخصی در اعمال و رفتار خود جانب احتیاط را رعایت کرده یا از مقررات عدول نماید و از این رهگذر موجب زیان شخص یا اشخاص دیگر گردد مسئول و مقصر شناخته می شود و باید نسبت به جبران زیان وارده اقلام نماید.
در نظریه تقصیر اصل بر اثبات رابطه علیت توسط زیان دیده است. یعنی زیان دیده باید ثابت کند که زیان وارده در اثر عمل عامل زیان اتفاق افتاده و در مقابل عامل زیان نیز می تواند در جهت اثبات خلاف آن برآید. بدین معنی که عامل زیان تلاش خواهد کرد که ثابت کند زیان وارده در اثر خطای زیان دیده و یا قوه قاهره بوده است. بنابراین در نظریه تقصیر ارتکاب تقصیر و خطا شرط اصلی مسئولیت می باشد.

ب-3ـ نظریه خطا
برابر این نظریه ملاک مسئولیت مدنی، فعالیتی است که ایجاد خطر می کند نه ارتکاب تقصیر. به عبارت دیگر هرکسی که در اثر فعالیت خود موجب بروز خطری می شود که به دیگری زیان وارد می کند مسئول است و باید جبران خسارت کند.
"مطابق نظریه خطر، مسئولیت مدنی ما به ازاء نفع و فایده و لذتی است که شخص از شیئی متعلق به خود یا از فعالیت خود می برد. در واقع حقوقدانان و دادرسان بدون آنکه مفهوم تقصیر را نادیده بگیرند، به جستجوی قاعده جدیدی پرداختند که مبنای جبران زیان قرار گیرد و این قاعده را چنین بیان داشتند که خسارت باید به کسی نسبت داده شود که سبب وقوع آن گشته است. بر پایه این نظریه چنانچه در اثر عمل شخص یا اشخاص وابسته به او یا اشیاء تحت تصرف او خسارتی به دیگری وارد شود عامل زیان مسئول به شمار می رود و باید از عهده جبران زیان واردشده برآید مگر آنکه بتواند خلاف آن را ثابت کند. "
بر پایه نظریه خطر اصل بر مسئول بودن عامل زیان است و وی باید جبران خسارت زیان دیده را بنماید مگر اینکه بتواند خلاف آن را اثبات کند. در این نظر زیان دیده فقط باید ورود خسارت و رابطه عاملیت عامل خسارت را ثابت کند.
در پی توسعه تکنولوژی و استفاده روزافزون از ماشین و دستگاههای صنعتی، نظریه خطر توسعه یافت و نظریه مطلق خطر پدید آمد. طبق این نظریه هرکس موجب زیان دیگری شود مسئول بوده و ملزم به جبران خسارت است و مجاز به اثبات خلاف آن نیست مگر در موارد فورس ماژور. این نظریه به دنبال حمایت کامل از زیان دیدگان است.

ج-3ـ نظریه تضمین حق

در دو نظریه تقصیر و خطر که قبل از این مطرح شده اند مبنای مسئولیت مدنی عمل عامل زیان بوده و به آثار ناشی از آن توجه شده است ولی نظریه دیگری مطرح شده که به حقوق زیان دیده و تضمین قانونگذار توجه دراد. این نظریه که "تضمین حق" نام گرفته توسط آقای "بوریس استارک" ارائه گردیده است. نظریه تضمین حق ضمن تفکیک حقوق مربوط به جسم و جان انسان از حقوق مادی و معنوی او، به دنبال اثبات برتری و رجحان حقوق مربوط به جسم و جان اوست و می گوید "هرکس حق دارد در جامعه خود سالم و ایمن زندگی کند و حقوق او تضمین شود. هیچکس حق ندارد حقوق و سلامتی و ایمنی زندگی دیگران را به خطر اندازد. پس به محض اینکه حقی از بین رفت و زیانی وارد شد عامل زیان باید آن را جبران کند و همین الزام به جبران زیان، مسئولیت مدنی نامیده می شود. حسن بزرگ این نظریه آن است که به تضمین حقوق افراد زیان دیده و حمایت قانونی از آن توجه و تأکید دارد."
درمجموع می توان گفت مبنای تشخیص مسئولیت مدنی به عوامل اجتماعی ـ فرهنگی ـ اخلاقی و عرف و اصول موردقبول هرجامعه بستگی دارد که با پیشرفت جوامع انسانی پیچیده تر می گردد. در چنین شرایطی است که بیمه می تواند بسیاری از خلاءها و کمبودها را در عرصه حمایت از حقوق افراد جامعه بپوشاند.
در مقایسه سه نظریه فوق الذکر استاد دکتر ناصر کاتوزیان نوشته اند:
"گرچه نظریه تضمین حق" نیز در ایجاد مسئولیت مدنی نقش موثری دارد ولی هیچیک از نظریه های ابرازشده نمی توانند به تنهائی و به طور انحصاری مبنای مسئولیت مدنی قرار گیرند." درهریک از این نظریه ها "حقیقتی انکارناپذیر وجود دارد"{ به نظر ایشان آنچه اهمیت دارد رسیدن به عدالت است} "و این ابزارهای منطقی تنها وسایل راهگشائی به این هدف است" .

1-3-مبنای مسئولیت مدنی در حقوق ایران

در حقوق ایران قانون مدنی و قانون مسئولیت مدنی 1339 که از حقوق فرانسه اقتباس شده و همچنین قانون بیمه اجباری مسئولیت مدنی دارندگان وسائط نقلیه موتوری زمینی در مقابل اشخاص ثا لث مصوب 1347 از منابع مسئولیت مدنی می باشد.
در قانون مدنی ایران، موضوع مسئولیت مدنی تحت عنوان، "اتلاف و تسبیب" در قالب مواد 328 تا 335 آمده است ماده 328 قانون مذکور اشعار می دارد "هرکس مال غیر را تلف کند ضامن آن است و باید مثل یا قیمت آن را بدهد اعم از اینکه از روی عمد تلف کرده باشد یا بدون عمد و اعم از اینکه عین باشد یا منفعت و اگر آن را ناقص یا معیوب کند ضامن نقص قیمت آن مال است" و ماده 331 در تسبیب می گوید:"هرکس سبب تلف مال بشود باید مثل یا قیمت آن را بدهد و اگر سبب نقص یا عیب آن شده باشد باید از عهده نقص قیمت آن برآید".
در تسبیب، شخص به کاری دست می زند که زمینه تلف را آماده می سازد، چندان که اگر ارتکاب آن عمل نبود تلف نیز رخ نمی داد. درواقع عمل ضمان آور شرط وقوع تلف است .
ماده 335 می گوید: درصورت تصادم بین دو کشتی یا دو قطار راه آهن یا دو اتومبیل یا امثال آنها مسئولیت متوجه طرفی خواهد بود که تصادم نتیجه عمد یا مسامحه او حاصل شده باشد؛ و اگر طرفین تقصیر یا مسامحه کرده باشند، هر دو مسئول خواهند بود.
همچنین مواد 1 و 12 قانون مسئولیت مدنی مصوب 7 / 2 /1339 کمیسیون مشترک خاص دو مجلس به مبنای مسئولیت مدنی اشاره دارد. ماده (1) می گوید "هرکس بدون مجوز قانونی عمداً یا درنتیجه بی احتیاطی به جان یا سلامتی یا مال یا آزادی یا حیثیت یا شهرت تجارتی یا به هر حق دیگر که به موجب قانون برای افراد ایجاد گردیده لطمه ای وارد نماید که موجب ضرر مادی یا معنوی دیگری شود مسئول جبران خسارت ناشی از عمل خود می باشد."
ماده 12 قانون مسئولیت مدنی اشعار می دارد: "کارفرمایانی که مشمول قانون کار هستند مسئول جبران خساراتی می باشند که ازطرف کارکنان اداری و یا کارگران آنان در حین انجام کار یا به مناسبت آن وارد شده است مگر این که محرز شود تمام احتیاط هائی که اوضاع و احوال قضیه ایجاب می نموده، به عمل آورده یا این که اگر احتیاطهای مزبور را به عمل می آوردند باز هم جلوگیری از ورود زیان مقدور نمی بود. کارفرما می تواند به واردکننده خسارت درصورتی که مطابق قانون مسئول شناخته شود مراجعه کند."
قانونگذار در ماده 328 قانون مدنی از نظریه خطر و در مواد 331 و 335 قانون مدنی و مواد 1 و 12 قانون مسئولیت مدنی مصوب 1339 از نظریه تقصیر پیروی کرده است. البته در انتهای ماده 12 قانون مسئولیت مدنی که اشعار می دارد. "... کارفرما می تواند به واردکننده خسارت در صورتی که مطابق قانون مسئول شناخته شود مراجعه نماید" نوعی تناقض با صدر همین ماده دیده می شود که عملاً اجرای ماده مزبور را دچار مشکلاتی می نماید.

2-3-مبنای مسئولیت مدنی در فقه اسلامی

مهمترین قواعد فقه اسلامی در امر مسئولیت مدنی عبارتند از قاعده لاضرر ـ قاعده اتلاف و قاعده تسبیب.این سه قاعده فقهی در واقع ریشه مسئولیت مدنی در حقوق ایران هستند.

1-2-3- قاعده لاضرر
طبق این قاعده" هر کس به دیگری ضرر بزند باید جبران کند مگر در مواردی که اضرار به غیر به حکم قانون باشد یاضرری که به شخص وارد آمده است ناروا و نامتعارف جلوه نکند".هیچ ضرر و زیانی نباید بدون جبران بماند.(اصل 40 قانون اساسی)
2-2-3ـ قاعده اتلاف
برابر این قاعده هرکس موجب اتلاف مال دیگری گردد ضامن است و مکلف به جبران خسارت وارده می باشد.به عبارتی صرف تلف کردن موجب مسئولیت خواهد بود چه عمدی وچه سهوی.(م334 ق.م)

3-2-3ـ قاعده تسبیب
برابر این قاعده هرکس سبب اتلاف مال دیگری شود ضامن و مسئول جبران خسارت وارده می باشد.اصل بر این است که مسبب باید تقصیر داشته باشد و بار اثبات تقصیر بر عهده زیان دیده است(رابطه علیت) (م334 ق.م)
"در تسبیب,شخص به کاری دست می زند که زمینه تلف را آماده می سازد چندان که اگر ارتکب آن عمل نبود تلف نیز رخ نمی داد ودر واقع عمل ضمان آور شرط وقوع تلف است ."
البته تسبیب در صورتی ضمان آور است که در نظر عرف تجاوز و عدوان باشد به همین جهت تقصیر یکی از ارکان ضمان است.در مورد تسبیب در مسئولیت با استناد به ماده 334 که اذعان می دارد:"مالک یا متصرف حیوان مسئول خسارتهایی نیست که از ناحیه حیوان وارد می شود,مگر اینکه در حفظ تقصیر کرده باشد...."قانون مجازات اسلامی هم مواردی را پیش بینی کرده که قانونگذار تقصیر مالک را مفروض شناخته است.ماده 361 ق.م.ا"هر گاه کسی که سوار حیوان است,حیوان را در جایی متوقف نماید ضامن خسارتهایی است که آن حیوان وارد می کند."

فصل دوم


الف-تعریف بیمه مسئولیت مدنی

"از نظر حقوقی، بیمه مسئولیت مدنی عقدی است که به موجب آن بیمه گر در ازای دریافت حق بیمه مقرر از بیمه گذار، متعهد است که درصورت تحقق خطر موضوع بیمه، خسارت وارد به اشخاص ثالث را جبران کند.
درواقع بیمه مسئولیت مدنی، گونه ای قراردادی به سود ثالث است که بر پایه آن بدهکاری ناشی از تحقق خطر مربوط به فعل و فعالیت بیمه گذاران موردتعهد و تضمین بیمه گران قرار می گیرد. آشکار است که این تعریف نشانگر رابطه حقوقی میان دو سوی قرارداد بیمه یعنی بیمه گر و بیمه گذار است در حالی که بیمه به یک یا چند رابطه حقوقی خلاصه نمی شود. به سخن دیگر این تعریف جنبه حقوقی بیمه را نشان می دهد و ماهیت تعاونی و مکانیسم فنی (ضوابط آماری) بیمه را منعکس نمی کند. درواقع کار بیمه گری، سازمان دادن به تعاون و همیاری اشخاص در معرض خطر به منظور جبران خسارتها و تأمین سرمایه لازم است. به همین جهت تعریف جامع تری موردنیاز است.
از نظر فنی، بیمه مسئولیت مدنی عبارت از عملی است که بر پایه آن موسسه بیمه گر، اشخاصی را که در اثر خطرها و حوادث ناشی از فعل و فعالیت خود ممکن است در مقابل دیگران مسئول مدنی واقع شوند (بیمه گذاران)، در ازاء دریافت وجهی (حق بیمه)، به منظور جبران خسارت زیان دیدگان گردآوری می کند و مجموعه خطرهائی را مطابق موازین آماری به عهده می گیرد.این تعریف هم مکانیسم فنی و ماهیت تعاونی بیمه را دربرمی گیرد و هم عناصر تشکیل دهنده بیمه مسئولیت مدنی را مشخص می کند. "

ب-انواع بیمه های مسئولیت مدنی
برخی از متداول ترین انواع بیمه های مسئولیت مدنی به شرح ذیل تشریح می گردد:

1-ب-بیمه مسئولیت مدنی کارفرمایان:
ماده 12 قانون مسئولیت مدنی اشعار می دارد "کارفرمایانی که مشمول قانون کار هستند مسئول جبران خساراتی می باشند که از طرف کارکنان اداری یا کارگران آنان حین کار یا به مناسبت آن وارد شده مگرمحرز شود تمام احتیاطهایی که اوضاع و احوال قضیه ایجاب می نموده بعمل می آوردند باز هم جلوگیری از ورود زیان مقدور نبود. کارفرما می تواند به واردکننده زیان در صورتی که مطابق قانون مسئول شناخته می شود مراجعه نماید"
مطابق این ماده:"کارفرمایان مشمول قانون کار مسئول جبران خسارتهای وارد از ناحیه کارکنان و کارگران خود می باشند. خسارت قابل درخواست باید حین کار یا به مناسبت آن وارد شده باشد. در واقع مسئولیت مدنی کارفرما محدود به اعمال شغلی و فعالیتهای حرفه ای او می باشد و کارفرما زمانی مسوولیت دارد که کارگر یا کارمند او حین کار یا به مناسبت آن موجب خسارت دیگری شود. بنابراین چنانچه کارمند یا کارگری خارج از اوقات انجام وظیفه به علت فعالیت شخصی موجب زیان دیگری شود خود مسئول است نه کارفرما".
منظور از (حین کار یا به مناسبت آن) تمام اوقاتی است که کارگر درکارگاه یا موسسه های وابسته یا ساختمانها و محوطه آنها مشغول کار باشد و یا به دستور کارفرما در خارج از محوطه کار, مأمور انجام کاری می شود. اوقات رفت و آمد از منزل به کارگاه و یا برعکس نیز جزء این اوقات محسوب می شود. بعلاوه حوادثی که حین اقدام برای نجات سایر کارکنان آسیب دیده و مساعدت و کمک به آنان اتفاق افتد نیز حادثه ناشی از کار محسوب خواهدشد (ماده 43 قانون بیمه های اجتماعی که بصورت ماده 60 قانون تأمین اجتماعی درآمده است). به نظر می رسد که اجرای حکم موضوع ماده 12 قانون مسئولیت مدنی می تواند باعث بروز اشکالها و ایجاد اختلاف میان کارگر وکارفرما شود.زیرا کارفرمابه استناد قسمت دوم این ماده برای رفع مسئولیت خود تلاش خواهد کرد. برای رفع این مشکل توجه به مفاد ماده 13 قانون مسئولیت مدنی که اشعار می دارد: ((کارفرمایان مشمول ماده 12 مکلفند تمام کارگران و کارکنان اداری خود را در مقابل خسارت وارده از ناحیه آنان به اشخاص ثالث بیمه نمایند)) می تواند کارساز باشد. براساس این ماده، کارفرمایان مشمول قانون کار موظفند مسولیت مدنی ناشی از اعمال کارکنان خود را بیمه کنند. در شرایط فعلی کارفرمایان مسئولیت خود، کارگران و کارکنان اداری را بصورت یکجا در مقابل اشخاص ثالث بیمه می نمایند یا خطرهای کارگاه یا بنگاه اقتصادی را در مدت کار و فعالیت در مقابل ثالث بیمه می نمایند.

ریسکهای موضوع بیمه نامه مسئولیت مدنی کارفرمایان:
در بیمه نامه های مسئولیت مدنی کارفرمایان، مسئولیت مدنی ناشی از خطرهای شغل مدیر بنگاه، پوشش داده می شود و بیمه گر در ازاء دریافت حق بیمه، خسارتهایی که در اثر فعل و ترک فعل و قصور و تقصیر کارگران و کارکنان بیمه گزار در زمان انجام وظیفه (برابر مفاد ماده 12 قانون مسئولیت مدنی) و یا در اثر انفجارو آتش سوزی ساختمانها و کارخانجات و ماشین آلات به اشخاص ثالث وارد می شود را درحدود بیمه نامه پرداخت می کند.


2-ب- بیمه مسئولیت مدنی دولت و کارمندان دولت و شهرداریها

برابر مفاد ماده 11 قانون مسئولیت مدنی مصوب 1339، دولت یا کارکنان دولت ممکنست بنابر اعمال خود در مقابل اشخاص ثالث مسئول شناخته شوند و ملزم به جبران خسارت گردند. البته اعمال دولت در دو قسمت تصدی گری و حاکمیتی قابل بررسی است. تنها مسئولیت ناشی از اعمال تصدی گری دولت قابل بیمه شدن هست.
ماده 11 قانون مسئولیت مدنی اشعار می دارد "کارمندان دولت و شهرداریها و موسسات وابسته به آنها که به مناسبت انجام وظیفه عمداً یا در نتیجه بی احتیاطی خساراتی به اشخاص وارد نمایند شخصاً مسئول جبران خسارت وارده می باشند ولی هرگاه خسارت وارده مستند به عمل آنان نبوده و مربوط به نقص وسایل ادارات و موسسات مزبور باشد در این صورت جبران خسارت برعهده اداره یا موسسه مربوطه است ولی درمورد اعمال حاکمیت دولت هرگاه اقداماتی که برحسب ضرورت برای تأمین منافع اجتماعی طبق قانون به عمل آید و موجب ضرر دیگری شود دولت مجبور به پرداخت خسارت نخواهد بود."


3-ب- بیمه اجباری مسئولیت نگهبانان مسلح بانکها و گارد صنعت نفت

ماده واحده قانون اجازه حمل و استعمال اسلحه به نگهبانان بانکها (نگهبانان بانکهای دولتی)، در مدت نگهبانی و جهت حفاظت از منافع دولت و افراد جامعه (به ویژه کارکنان بانک و مشتریان) تحت شرایطی اجازه استفاده از اسلحه را داده است. حمل و بکارگیری اسلحه تحت شرایط مذکور، ممکنست باعث ایجاد مسئولیت برای نگهبان نماید لذا برابر مفاد ماده 13 قانون مسئولیت مدنی, دولت (کارفرما) مکلف است این مسئولیت را بیمه نماید.
درخصوص بیمه اجباری مسئولیت مدنی گارد صنعت نفت که برابر ماده واحده قانون تشکیل گارد صنعت نفت برای حفاظت از تأسیسات، اموال و اسناد صنعت نفت تشکیل گردیده، تقریباً وضع مثل مورد فوق الذکر است. افراد گارد صنعت نفت برابر آئین نامه مربوطه حق استعمال اسلحه را دارند. تبصره 2 قانون مذکور اشعار می دارد "شرکت ملی نفت ایران موظف است افراد گارد صنعت نفت را در برابر حوادث ناشی از انجام وظیفه و همچنین مسئولیت مدنی آنها را در قبال اشخاص ثالث که ناشی از انجام وظیفه مذکور باشد نزد شرکت سهامی بیمه ایران بیمه نماید". این اجبار جهت حمایت از افراد گارد صنعت نفت در زمان مسئول شناخته شدن آنهاست.

4-ب- بیمه مسئولیت مدنی متصدیان حمل و نقل زمین و هوائی و دریائی

ماده 338 قانون تجارت ایران اعلام می دارد: "متصدی حمل و نقل مسئول حوادث و تقصیراتی است که در مدت حمل و نقل واقع شده اعم از اینکه خود مبادرت به حمل و نقل کرده یا حمل و نقل کننده دیگری را مأمور کرده باشد. بدیهی است که درصورت اخیر حق رجوع او به متصدی حمل و نقلی که ازجانب او مأمور شده محفوظ است."
حکم ماده 338 قانون تجارت برای کلیه گرایشهای حمل و نقل اعم از زمینی، هوائی و دریائی است اما از آنجائی که قانون حمل و نقل دریائی در ایران تصویب گردیده، لذا این رشته حمل و نقل تابع قانون خاص خود می باشد و ماده 338 درخصوص حمل و نقل در گرایش دیگری کاربرد دارد.
برابر این ماده متصدی حمل و نقل زمینی در برابر صاحبان کالا و اثاثیه بوده و این مسئولیت در بخش مسافربری تابع قانون بیمه اجباری شخص ثالث (دی ماه 1347) می باشد.
مسئولیت مدنی متصدیان حمل و نقل هوائی به دو نوع داخلی و بین المللی تقسیم می شود که در هر بخش تابع مقررات خاص خود است. در حمل و نقل هوائی داخلی حکم 338 قانون تجارت و نیز مواد قانون بیمه اجباری شخص ثالث (درمورد حوادث زمینی) جاری است. در حوادثی که در حمل و نقل هوائی ممکنست رخ دهد دو گروه خسارت محتمل است. گروه اول برای مسافرین هواپیما و گروه دوم خسارت اشخاص ثالث زمینی.
در گروه اول مسافران یا صاحبان حقوق باید تقصیر متصدی حمل و نقل هوائی را ثابت کنند ولی در گروه دوم متصدی حمل و نقل مسئول جبران خسارت است و تنها درصورت اثبات فورس ماژور از مسئولیت معاف خواهد بود.
در بحث حمل و نقل بین المللی مقررات خاصی نظیر قرارداد بین المللی 1929 ورشو و موافقت نامه 1933 رم حاکم می باشد. این مقررات حدود مسئولیت متصدیان حمل و نقل هوائی را تعیین کرده است.

بیمه مسئولیت مدنی متصدی حمل و نقل دریائی
متصدی حمل و نقل دریائی ممکنست به علت خسارت وارده به کالاها ازقبیل عیب و نقص یا از بین رفتن آنها که ناشی از عیب و نقص کشتی یا عدم مراقبت و مواظبت صاحب کشتی و کارکنان او باشد, مسئول شناخته شده و ملزم به جبران خسارت گردد.
در بیمه مسئولیت متصدی حمل و نقل دریائی از نظریه تقصیر پیروی می شود. یعنی زیان دیده باید تقصیر عامل زیان را اثبات کند. برابر این نظریه در صورتی که متصدی حمل و نقل دریائی، کشتیهای داری قدرت دریانوردی و کارکنان و تجهیزات لازم را برای دریانوردی فراهم نماید و مراقبتهای لازم را معمول دارد, درصورت بروز خسارت مسئول نخواهد بود مگر اینکه خود یا کارکنانش مرتکب تقصیر یا خطائی شده باشند.
مواد 61 لغایت 65 قانون دریائی ایرن مصوب آبان ماه 1343 ضمن برشمردن شرایط لازم برای حمل و نقل دریائی اعلام می دارد درصورت عدم رعایت موارد برشمرده شده، متصدی حمل و نقل مسئول خواهد بود.


5-ب- بیمه مسئولیت مدنی شکارچیان

در این نوع بیمه، مسئولیت شکارچیان در مقابل اشخاص دیگر بیمه می شود. به دلیل بکارگیری انواع اسلحه های شکاری که فی نفسه می تواند برای مردم (به ویژه در مناطق پرتراکم) خطراتی را در بر داشته باشد برخی از کشورها نظیر فرانسه بیمه مسئولیت مدنی شکارچیان را اجباری کرده اند.


6-ب- بیمه مسئولیت مدنی ناشی از حوادث تحصیلی

در این نوع بیمه مسئولیت، جبران زیانهای بدنی وارد به دانش آموزان و خسارتهای وارد به اشخاص ثالث (غیر از دانش آموزان) تعهد می شود. در برخی کشورها نظیر فرانسه این نوع بیمه اجباری است ولی در ایرن هنوز قانونی در این خصوص تصویب نشده اما اولیاء دانش آموزان ازطریق شوراهای آموزش و پرورش منطقه ای این نوع بیمه را خریداری کرده و دانش آموزان را تحت پوشش قرار می دهند. در مدارس و اوقات تحصیل ممکنست برای دانش آموزان خطرهای گوناگونی رخ دهد. خطرهائی که می تواند منجر به جرح بدنی ـ از کارافتادگی ـ نقص عضو یا حتی مرگ دانش آموز گردد. در فرانسه در گذشته مدیران و مسئولین موسسه های آموزشی مسئول جبران خسارت وارده به دانش آموزان بودند ولی بعدها با اصلاح قانون و اعمال نظریه تقصیر, مسئولین مدارس تنها در موارد قصور و خطا ـ فقدان کنترل و نظارت ـ عیب و نقص ساختمانها و تأسیسات و وسایل و محلهای ورزش و تفریح یا غفلت و قصور در نگهداری از تأسیسات و وسایل ذکرشده، مسئول شناخته می شوند. این فعل و انفعالات دولت را بر آن داشت تا بیمه مسئولیت مدیران و مسئولین مدارس را اجباری نماید. البته این اقدام علاوه بر فواید پوشش بیمه ای برای زیان دیده و مسئول می تواند به نهادینه شدن فرهنگ بیمه کمک شایانی نماید.


7-ب- بیمه مسئولیت مدنی پزشکان ـ جراحان ـ داروسازن و مدیران مراکز درمانی

پزشکان و جراحان درصورت اشتباه در تشخیص بیماری یا خطا در عمل جراحی و قصور در دفع عفونت و مانند اینها در مقابل بیمار مسئول شناخته می شوند. داروسازان نیز درصورت اشتباه خود و افراد تحت سرپرستی خود از قبیل دادن داروهای فاسد یا سمی یا اشتباه در ترکیب داروها در مقابل بیمارن مسئول شناخته خواهند شد.
مدیران بیمارستانها و مراکز درمانی درصورت ورود خسارت به بیماران یا اشخاص ثالث که ناشی از خرابی ساختمانها ـ تأسیسات ـ وسایل ـ دستگاهها ـ آسانسورها و حتی تقصیر و خطای کارکنان و پرستاران تحت مدیریت, مسئول شناخته خواهند شد. کلیه این مسئویتها قابل بیمه شدن هستند.


8-ب- مسئولیت مدنی آرشیتکت ها و مقاطعه کاران


آرشیتکتها و مقاطعه کاران کارهای ساختمانی موظفند دقت لازم را در انتخاب زمین ـ مصالح و کارکنان خود به عمل آورند در غیر این صورت مسئولت خواهند بود. این مسئولیت تا ده سال پس از ساخت متوجه آنان خواهد بود. بیمه مسئولیت مدنی ده ساله آرشیتکتها باتوجه به افزایش حجم و پیچیدگی روزافزون کارهای ساختمانی می تواند علاوه بر حمایت از آرشیتکتها و مقاطعه کاران دارائی سرمایه گذاران را نیز ترمیم نماید.

9-ب- بیمه مسئولیت مدنی هتل داران، صاحبان کافه و رستوران و متصدیان تئاتر و سینما


این نوع بیمه، مسئولیت ناشی از تقصیر و خطای کارکنان یا نقص و خرابی وسایل و دستگاهها که متوجه مشتریان باشدرا پوشش می دهد. همچنین هتل داران مسئول جبران خسارتهای ناشی از سرقت اموال مهمانانی که اثاث خود را به آنان سپرده باشند نیز هستند.


10-ب- بیمه مسئولیت مدنی باشگاه های ورزشی


چنانچه ورزشکاران، بازیکنان و اعضاء باشگاهای ورزشی و یا تماشاچیان و اشخاص ثالث در اثر حوادث ناشی از ساختمانها ـ وسائل و تجهیزات باشگاه یا حتی در زمان نقل و انتقال تیمهای ورزشی دچار خسارت شوند, باشگاهها مسئول می باشند. بنابراین این نوع بیمه طراحی و عرضه می گردد تاهم از باشگاهها (مسئول) حمایت کنند و هم از زیان دیده.


11-ب- بیمه مسئولیت مدنی مالکان ساختمانها و عمارتها


برابر مفاد ماده 333 قانون مدنی ایران، صاحبان ساختمانها و عمارتها یا دیوار یا کارخانه مسئول خسارتهائی هستند که از خراب شدن آن به دیگران وارد می آید مشروط بر اینکه خرابی درنتیجه عیبی حاصل گردد که مالک واقف بر آن بوده و یا از عدم مراقبت او حاصل گردیده باشد.
این ماده قانونی بر نظریه تقصیر استوار است یعنی زیان دیده باید ثابت کند که خرابی ساختمان ـ دیوار و عمارت ناشی از عیب و نقصی بوده که مالک از آن خبر داشته و یا خسارت وارده ناشی از عدم مراقبت مالک از ساختمان یا دیوار بوده است.


12-ب- بیمه مسئولیت مدنی صاحبان حیوانات و دامداران


ماده 334 قانون مدنی ایران اشعار می دارد "مالک یا متصرف حیوان مسئول خساراتی نیست که از ناحیه آن حیوان وارد می شود مگر آنکه در حفظ حیوان تقصیر کرده باشد لکن در هر حال اگر حیوان به واسطه عمل کسی منشأ ضرر گردد فاعل آن عمل مسئول خسارات وارده خواهد بود"
این ماده نیز مبتنی بر نظریه تقصیر می باشد یعنی زیان دیده باید تقصیر مالک حیوان یا منشأ ضرر را ثابت کند. این بیمه خسارات ناشی از حمله یا فرار حیوانات را پوشش می دهد.


13-ب- بیمه مسئولیت مدنی ناشی از آتش سوزی

آتش سوزی ممکن است موجب ورود خسارت به دیگران شود در این صورت عامل یا سبب مسئول جبران خسارت می باشد. این مسئولیت به سه دسته تقسیم می شود:


الف ـ مسئولیت مدنی مستأجر در مقابل مالک
از آنجائی که مستأجر موظف است مورد اجاره را به همان وضعی که هنگام اجاره تحول گرفته به مالک تحویل دهد، چنانچه در اثر فعل یا عدم مراقبت مستأجر یا افراد تحت سرپرستی او آتش سوزی رخ دهد و مورداجاره آسیب ببیند، مسئول جبران خسارت خواهد بود.

ب ـ مسئولیت مدنی مالک در مقابل مستأجر
چنانچه در اثر خطای مالک یا عیب و نقص ساختمان مورد اجاره, حریقی اتفاق بیافتد و موجب ورود خسارت به مستأجر شود، مالک ضامن بوده و می بایست جبران زیان نماید.


ج ـ مسئولیت مدنی همسایه در مقابل همسایه
اگر خانه ای آتش بگیرد و این آتش سوزی به خانه های مجاور سرایت کند، مالک خانه ای که کانون حریق بوده در مقابل خسارت وارده به همسایه مسئول بوده و باید جبران زیان نماید.
مسئولیت مدنی موارد فوق تابع نظریه تقصیر بوده و زیان دیده باید تصیر و خطای عامل زیان را ثابت کند.


14-ب- بیمه مسئولیت مدنی ناشی از حوادث بهره برداری و حمل و توزیع گاز و برق

موسسات توزیع گاز و برق درصورت بروز حوادث ناشی از بهره برداری، حمل و توزیع گاز و برق مسئول جبران خسارت وارده به مشتریان و اشخاص ثالث هستند.
بیمه مسئولیت مدنی در این رشته حوادث را به دو دسته تقسیم می کند. اگر خسارت ناشی از حوادث ساختمانها، تأسیسات و وسایل مورداستفاده باشد، تابع قانون مسئولیت مدنی است و چنانچه خسارت ناشی از حوادث وسایل نقلیه موتوری زمینی که کپسولها و مخازن گاز به وسیله آنها حمل می شودایجادگردد، تابع قانون بیمه اجباری شخص ثالث می باشد.
لازم به ذکر است بیمه های مسئولیت به موارد برشمرده شده خلاصه نبوده و انواع دیگری نظیر بیمه مسئولیت مدنی ناشی از حوادث دستگاههای بالابرنده اسکی بازان ـ سرسره های یخ ـ بیمه مسئولیت مأمورین آتش نشانی و صاحبان آرایشگاهها، حمام و استخر ـ تأسیسات آب و لوله کشی وغیره وجود دارد که هریک برابر ضوابط مربوطه صادر می گردد.
به طور کلی می توان گفت که در هر رشته از فعالیت بشری احتمال وقوع حادثه و امکان ورود زیان به اشخاص ثالث وجود دارد و درصورت وقوع, شخص یا موسسه مسئول شناخته می شود و ملزم به جبران زیان است بنابراین می توان بیمه مسئولیت مدنی متناسب با آن فعالیت را طراحی و عرضه نمود.
ج-انواع بیمه های اجباری مسئولیت مدنی
از بین انواع بیمه های مسئولیت که شرح آن گذشت موارد ذیل در ایران به حکم قانون اجباری هستند:
1ـ بیمه مسئولیت کارفرمایان
2ـ بیمه مسئولیت دارندگان وسایل نقلیه موتوری زمینی در مقابل اشخاص ثالث
3ـ بیمه اجباری مسولیت مدنی نگهبانان مسلح بانکها و گارد صنعت نفت


د - نقش بیمه های اجباری مسئولیت مدنی در حمایت از زیان دیده و مسئول

قانونگذار به دلیل وجود پاره ای معضلات اجتماعی و با هدف جلوگیری از ناهنجاریهای اجتماعی نظیر: فقر، اعسار، بی عدالتی و نظایر آن برخی از مسئولیتها را از بقیه مجزا کرده و بیمه این گروه از مسئولیتها را اجبار نموده است. به نظر می رسد نتایج مشروحه ذیل موردانتظار بوده است.

1-د-نقش بیمه اجباری مسئولیت در حمایت از زیان دیده

نقش بیمه اجباری مسئولیت در تر میم انواع خسارتهای وارد بر زیان دیده به تفکیک ماهیت خسارتها به شرح زیر است:

1-نقش بیمه در جبران خسارتهای مادی:در ضرر وزیانهای مادی یا مالی که بر اثر وقوع خطر به اموال و دارائیهای زیان دیده وارد می گردد ممکن است بصورت کاهش دارائی مثبت (از بین رفتن دارائی یا اموال یا کاهش ارزش آنها)یاافزایش دارائی منفی (اشتغال ذمه)ظاهر گردد.خسارتهای مادی تلقی می گردد .
چگونگی ایفای نقش بیمه در جبران این نوع خسارتها کاملا شناخته شده است ودر گروه عمده قراردادهای بیمه اموال ومسئولیت که هر یک دارای انواع متعدد و متنوعی است مستقیما در راستای جبران خسارتهای مادی عمل می کند.در سالهای اخیر توسعه قراردادهای بیمه مسئولیت چنان شکوفا شده که کمتر موردی از مسئولیت را می توان یافت که صنعت بیمه از ارائه پوشش مناسب برای آن خودداری کند .
2- نقش بیمه در جبران خسارتهای ناشی از منافع ممکن الحصول :توسعه قراردادهای بیمه عدم النفع که معمولا به صورت پوشش اضافی و تکمیلی منضم به بیمه های اموال ارائه می گردد می تواند نقش مشخصی در جبران اینگونه خسارتها ایفا کند.
3- خسارتهای جسمانی:آسیبهای وارد بر تمامیت جسمانی ممکن است به جرح ,نقص یا قطع عضو,بیماری واز کار افتادگی دائم و موقت و حتی مرگ زیان دیده منجر گردد.
کارآئی بیمه در این موارد علاوه بر آنچه در قالب بیمه نامه های عمر,حوادث ,اشخاص ثالث و درمان مشاهده می گردد با ملاحظه امکان مطالبه دیه از طریق استناد به بیمه نامه مسئولیت مسبب خسارت نیز حائز اهمیت است.در این زمینه فراگیری و تعمیم پوششهای بیمه ای در رشته های مختلف افراد جامعه را در قبال حوادث و از جمله حوادث عمدی و غیر عمدی مورد حمایت قرار می دهد.
4- نقش بیمه در ترمیم خسارتهای معنوی :در خسارتهای غیر مادی وضرورت جبران آن حقوقدانان دارای نظرات متفاوتی هستند.در قانون آئین دادرسی کیفری سابق ایران قانونگذار بر جبران این خسارتها تاکید داشته است ولی در قانون آئین دادرسی جدید ایران مصوب 1378 با رویکرد دور از انتظار,مسیر رسیدگیهای کیفری این گونه خسارتها را مسدود ساخته است .
با توجه به این که بستر لازم برای مطالبه و جبران خسارتهای غیر مادی چندان مناسب نیست و به رغم خلاء های موجود باز هم اثرات مثبت و غیر مستقیم جبران خسارتهای مادی توسط بیمه گران در تسکین آلام وهموار ساختن رنج و درد تحمیل شده بر زیان دیدگان قابل انکار نیست.

2-د-نقش بیمه اجباری مسئولیت مدنی در حمایت از مسئول

1-امکان بقاء:
همانگونه که در صفحات گذشته بدان اشاره شد,هدف عمده بیمه گذار از خرید بیمه نامه مسئولیت مدنی جلب حمایت بطمه گر در مواقع بروز خطراتی است که وی مسئول شناخته می شود وملزم به جبران زیان وارده به دیگری می گردد.
براساس آمارهای رسمی موجود که نمونه آن در جدول صفحه بعدآمده ,در طول زمان حوادث متعددی با حجم گستردگی بسیار بالائی رخ داده که زیانهای مادی وتلفات جانی عمده ای وارد آورده است.نه تنها این خسارات برای کارفرمایان و دولت بلکه برای جامعه جهانی نیز بسیار سخت و سنگین و غیر قابل جبران بوده است.این آمارها به ما هشدار می دهد که اگر بخواهیم به تنهائی به استقبال خطرها برویم واگر بخواهیم صرفا روی توانیهای مادی ومعنوی خود برای جبران خسارت حساب کنیم,ممکن است دامنه در تصور ما نگنجد یااز توان ما خارج باشد یا حد اقل زیان مادی قابل توجه به ما وارد کند بنا بر این عا قلانه است که از طریق روشهای علمی و قابل اتکائی چون بیمه خود را از معرض طوفانهای حوادث ایمن کنیم.لذا یکی از مهمترین فواید بیمه مسئولیت برای مسئول ایجاد شرایطی است که وی بقای خود ادامه دهد.به عبارتی بیمه گر با تعهد خسارات ناشی از مسئولیت مسئول ,وی را حمایت کرده و موجبات بقای او را فرآهم می کند.
"حوادث ساخته بشر در مجموع زندگی 7800 نفر را در سال 2006 قربانی خود کرد.بدترین نوع حوادث با 3900نفر تلفات ,حوادث کشتیرانی بود.اوج اتفاقات در اندونزی وغرق شدن کشتی مصری اسلام-98 در دریای سرخ به تاریخ دو فوریه بود که موجب مرگ بیش از 1000 نفر شد.بیش از 940 نفر در حادثه هوایی مردند و آتش سوزیهای بزرگ و انفجارهایش بیش از 900 نفر را کشت"
با یک مقایسه سر انگشتی در این گزارش و جدول صفحه بعد به راحتی می توانیم به این نکته پی ببریم که اگر فعالان و مسئولان در رابطه با خطراتی که فعالیتهای آنان را تهدید می کند پشتوانه مالی ثابت و محکمی نداشته باشند عملا امکان ادامه حیات اقتصادی را از دست خواهند داد.



مثالهائی از حوادث صنعتی بزرگ و عواقب آنها
کشور / منطقه حادثه
1921، اوپائو، آلمان انفجار در کارخانه کود شیمیائی (آمونیوم)، 561 کشته؛ خسارتهائی به شهر وارد شد.
1942، Tessenderioo، بلژیک انفجار در کارخانه مواد شیمیائی (نیترات آمونیوم)، 200 کشته و درحدود 1000 زخمی
1944، کلیولند، اوهایو، امریکا انفجار 4300 مترمکعب گاز مایع طبیعی، 136 کشته و 350 زخمی؛ 79 خانه، 2 کارخانه و 79 اتومبیل از بین رفت (خسارت 8/6 میلیون دلار)
1948، لودویخس هافن، آلمان انفجار مخزن دی متیل اتر؛ 245 کشته و 3800 زخمی؛ خسارت سنگین به اطراف
1956، میناماتا، ژاپن تخلیه جیوه در رودخانه؛ 250 کشته و بیش از 100000 مسموم
1974، فلیکس بورو، انگلستان انفجار در کارخانه تولید نایلون؛ ویرانی 100 خانه و تخلیه 3000 شهروند؛ 50 میلیون دلار خسارت؛ توقف تولید یک سوم کاپرولاکتام (با فرمول C6H11NO، عنصر ضروری برای تولید نایلون) جهان
1976، Sevso، ایتالیا 10 ژوئیه 1976؛ انفجار در کارخانه مواد شیمیائی؛ انتشار بخار گلیسین و دی اکسید؛ تخلیه 950 کارگر کارخانه و 220000 شهروند در معرض آلودگی در 11 شهرستان؛ تأثیر این آلودگی هنوز هم وجود دارد
1978، پارسالی، فرانسه حادثه نفتکش آموکو کادیکس؛ نشت 220000 تن نفت در حوالی منطقه بریتنی؛ 800 میلیون فرانک (120 میلیون دلار) هزینه جبران خسارتها تا سال 1983
1982، کوبا تائو، برزیل انفجار بعد از ترکیدن خطوط لوله در کارخانه پتروبراس؛ 500 کشته؛ تخلیه 3000 زاغه نشین اطراف کارخانه (ساخت غیرقانونی)
1984، سان خان، مکزیک انفجار مخازن گاز مایع طبیعی؛ 452 کشته و 4300 زخمی؛ ویرانی 300 خانه؛ 31000 بی خانمان؛ تخلیه 300000 شهروند
1984، بوپال، هند سوم دسامبر، نشت گاز متیل ایزوسیانت از مخزن ذخیره در ارخانه یونیون کارباید؛ مرگ 2600 نفر در طول یک هفته؛ احتمالاً 300000 نفر دیگر تحت تأثیر مسمویت مرگبار؛ تلف شدن بیش از 2000 حیوان؛ خسارت چشمگیر به محیط زیست
1988، دریای شمال انفجار و آتش سوزی در سکوی نفت و گاز "پایپر آلفا"ی انگلستان: خسارت حدود 200/1 میلیون دلار
1989، آلاسکا ماه مارس؛ انفجار نفتکش؛ برآورد اولیه خسارت مستقیم 425 میلیون دلار

2ـ حمایت از سرمایه گذاری و اشتغال:
حالتی را فرض کنیم که بیمه مسئولیت مدنی کارفرمایان یا دارندگان وسائط نقلیه موتوری ـ نگهبانان بانکها و گارد مسلح صنعت نفت اجباری نبود و برخی از واحدها یا افراد نسبت به خرید بیمه نامه مسئولیت مدنی اقدام نمی کردند. در این صورت به نظر می رسد که بسیاری از افرادی از ورود به این مشاغل به دلیل بالا بودن خطر بروز حادثه که مسئولیت آنان را به دنبال خواهد داشت اجتناب می ورزیدند و بسیاری از سرمایه گذاریها اتفاق نمی افتاد. بیمه مسئولیت این گروه از مشاغل از این معضلات جلوگیری می نماید.
کارگری که در کارگاه ساختمانی درحال انجام کار است ممکنست در اثر عدم رعایت دقیق اصول فنی یا بی احتیاطی یا اشتباه موجب ورود زیان به دیگری شود یا خود دراثر سانحه دچار از کارافتادگی شده یا فوت نماید. پرواضح است در این موارد خانواده این فرد دچار وضعیت بسیار بغرنجی خواهد شد.
از اینگونه موارد بسیارند و آن چیزی که در همه آنها آشکارا دیده می شود, نقش حمایتی بیمه اجباری مسئولیت از خانواده هاست.


3ـ حمایت از امنیت شغلی:
در بهره وری نیروی کار عناصر متعددی موثرند که هریک دارای اهمیت به سزائی هستند. امنیت شغلی یکی از مهمترین این عناصر هست که بسیار موردتوجه صاحبنظران منابع انسانی قرار دارد. افراد در مشاغل پرخطری نظیر رانندگی ـ کار در واحدهای صنعتی و نظایر آن درصورت نداشتن پشتوانه محکمی چون بیمه مسئولیت قادر به بکارگیری قابلیتهای ذاتی خود و پذیرش خطرهای احتمال حین کار برای رسیدن به سطح بالاتری از کارآئی و اثربخشی نخواهند بود.
در مجموع باید گفت قانونگذار در اجباری کردن بیمه مسئولیت مدنی منطق حمایت از زیان دیده و مسئول را به خوبی در نظر داشته و باید اذعان کرد تا حدود زیادی نیز به نتیجه رسیده، اما به دلیل عدم اجرای صحیح, هنوز تا حد مطلوب فاصله داریم. ازطرفی به دلیل نیازهای روز به نظر می رسد دامنه اجبار بیمه مسئولیت مدنی به مشاغلی نظیر پزشکی و پیراپزشکی ـ حمل و نقل کالا ـ بیمه حوادث گروهی ـ بیمه عمر ـ آتش سوزی ـ زلزله و خطراتی که درصورت بروز افراد,خانواده و حتی جامعه را دچار بحران می نمایند، ضروری است.


نتیجه گیری

-برابر قواعد اتلاف و تسبیب، هرکس خود یا افراد وابسته به او یا اموال و دارائیهای او موجب ورود زیان به دیگری گردد ضامن جبران آن است. اغلب ممکنست جبران این زیان برای مسئول مقدور نباشد یا درصورت اقدام به جبران موجبات اعساراو فراهم شود، درحالت اول زیان دیده به خسارت نمی رسد و درحالت دوم مسئول به خاطر مسئولیت اقدام غیرعمدی، دارائیهایش بطور جدی موردتهدید قرار می گیرد. در هر دو حالت عدالت اجتماعی حکم می کند که چاره ای اندیشیده شود. اینجاست که بیمه می تواند با ارائه شیوه های نوین از بی عدالتی جلوگیری نماید. بیمه مسئولیت اجباری طوری طراحی می شود که هم از زیان دیده حمایت می کند و هم از مسئول. یعنی فرد با خرید بیمه نامه مسئولیت و در ازاء پرداخت حق بیمه خطر احتمالی آینده را به بیمه گر منتقل و در هنگام بروز خسارت، بیمه گر برابر مفاد بیمه نامه مسئولیت در قبال زیان دیده متعهد و نسبت به پرداخت خسارت اقدام می نماید. در این صورت بیمه گر در کنار مسئول (عامل زیان) علاوه بر حمایت مالی، از فشارهای روحی و روانی ناشی از بروز حادثه که بر مسئول وارد می شود تا حدود قابل توجهی می کاهد.
-در سالهای گذشته آمار تکان دهنده ای از رانندگانی اعلام شده بود که به دلیل بدهی دیه ناشی از تصادف در حین رانندگی در زندانها بسر می بردند. اغلب این افراد فاقد "بیمه نامه مسئولیت دارندگان وسائل نقلیه موتوری زمینی در مقابل شخص ثالث" بوده اند. با زندانی شدن این افراد خانواده های آنها دچار بحرانهای شدید اقتصادی و اجتماعی می شوند.
-بیمه های مسئولیت مدنی بویزه اقسام اجباری آن باید توسط دولت فرهنگ سازی گردد تا عموم مردوم از مزایا ومحاسن آن مطلع گردند و عندالزوم از آن استفاده نمایند.
-دستگاه های مسئول وناظر بر فعا لیتهای اقتصادی و حرفه ای ,بیش از پیش بر رعایت افراد مشمول بیمه اجباری مسئولیت جهت گسترش چتر حمایتی آن نظارت نمایند.
-بیمه مرکزی ایران,وزارت امور اقتصادی ودارائی و مجلس شورای اسلامی با همکاری کارشناسان و متخصصان در راستای تسهیل دسترسی عموم مشمول بیمه های اجباری مسئولیت اقدامات لازم مبذول دارند.
-با توجه به شرایط جامعه,اجبار در استفاده از پوشش های بیمه مسئولیت بر سایر گرایشها بتدریج ومتناسب با توان اقتصادی مردم تعمیم یابد.
-بخشی از توان جامعه در حل معضلاتی چون فقر,بزهکاری نوجوانان,ناهنجاری اجتماعی نظیر اعتیاد وفحشاء را می توان از طریق فنون و تکنیکهای بیمه ای پیشگیری کرد.ضروریست اهتمام لازم در این خصوص توسط دولت معمول گردد.
-بسیاری از حوادث جاده ای نشات گرفته از عامل انسانی وجاده اعلام شده,از طریق تکنیک بیمه می توان به اصلاح جادها وآموزش رانندگان باد هدف پیشگیری از پاره ای خطاهای انسانی مبادرت ورزید.یعنی با اختصاص بخشی از در آمد ناشی از در حق بیمه بیمه گذاران در بیمه اتومبیل و اشخاص به این امر می توان نتیجه مطلوب گرفت.
-در مجموع می توان ادعا کرد برای توسعه همه جانبه اجتماعی ,اقتصادی وفرهنگی کشور الزاما باید بیمه های مسئولیت مدنی و سایر انواع بیمه ها,بیش از پیش جدی گرفته شود.



منابع
1-حقوق زیان دیدگان –دکتر جانعلی محمود صالحی
2-بیمه های مسئولیت –الن پاول –ترجمه علی اکبر ریسه-چاپ بیمه مرکزی ایران 1381
3-کلیات بیمه –آیت کریمه چاپ هشتم-پزهشکده بیمه مرکزی
4-مبانی نظری و عملی بیمه –زان فرانسوا اوترویل-ترجمه دکتر عبدالناصر همتی ودکتر علی دهقانی
5-مقاله گذر منطق کیفر به منطق بیمه ای در سیاست جنایی ره آورد نوین عدالت ترمیمی دکتر سید محمد ناصر
مبرقعی-شماره13
6-حقوق مدنی –ضمان قهری ومسئولیت غیرقردادی دکتر ناصر کاتوزیان شرکت انتشارباهمکاری بهمن برنا-1385
7-قانون مدنی
8-قانون بیمه مسئولیت مدنی1339
9-بیمه اجباری مسئولیت مدنی دارندگان وسائط نقلیه موتوری زمینی در مقابل اشخاص ثالث 1347
10-قانون بیمه 1316
11-جزوه آموزشی بیمه های مسئولیت –شرکت بیمه توسعه
12-تازه های جهان بیمه شماره 108 ص 25 خرداد 1386
13-سایت تعاون