بیمه ، عقد ى است با خصوصیات و ویژگى هاى زیر:
۱. عقدى است لازم.
۲. قرارداد جبران خسارت است.
۳. عقدى است مبتنى بر اصل حاکمیت اراده و توافق دو اراده.
۴. عقدى است دو تعهدی.
۵. قراردادى اتفاقى و معلق است.
۶. از عقود معوض است.
۷. قراردادى است که بیمه گر آن را تنظیم مى کند.
۸. عقدى است مستمر و با آثار تدریجی.
۹. بر اساس حداعلاءِ حسن نیت طرفین استوار است.
بنابراین، از آنجا که عقد بیمه عقدى است معوض و دوطرفه، هر یک از طرفین عقد بیمه، اعم از بیمه گر و بیمه گذار، تعهداتى دارند که ملزم به اجراءِ این تعهدات هستند.
- تعهدات بیمه گذار
- اعلام دقیق کیفیت خطر مورد بیمه به بیمه گر.
- پرداخت به موقع حق بیمه.
- حفاظت از مورد بیمه در حدى که هر کس به طور متعارف از اموال خود بدون توجه به داشتن بیمه به عمل مى آورد و جلوگیرى از توسعهٔ خسارت در صورت تحقق خطر مورد بیمه.
- اعلام تشدید خطر.
- اعلام به موقع وقوع حادثه اى که منجر به خسارت مورد تعهد بیمه گر است.
نخستین وظیفهٔ بیمه گذار در هنگام انعقاد قرارداد بیمه، اعلام کیفیت و خصوصیات خطر مورد بیمه است به طورى که بیمه گر را در وضعیتى قرار دهد که بتواند به درستى و دقت، خطر مورد بیمه را ارزیابى کند و با شناخت کافى در زمینهٔ رد یا قبول بیمهٔ آن تصمیم بگیرد و در صورت قبولى بتواند حق بیمهٔ متناسب با ریسک مورد بیمه را تعیین کند. بیمه گر حق دارد که اطلاعات مورد نیاز خود را از خطرى که بیمه مى کند به دست آورد. بیمه گر مى تواند علاوه بر بررسى پیشنهاد بیمه گذار، خود نیز با اعزام کارشناس بازدید اولیه در خصوص خطر موضوع بیمه به تحقیق بپردازد و اطلاعاتى از قبیل نوع ساختمان، درجهٔ مقاومت آن، مواد اولیه اى که براى ساخت ساختمان استفاده شده و مجاورت مورد بیمه با خطرهاى تشدیدکننده و نوع وسایل اطفاءِ حریق که در ساختمان وجود دارد تحصیل کند.لکن در همین مورد نیز که بیمه گر خود به تحقیق دربارهٔ خطر اقدام مى کند، اولاً اساس ارزیابى او متکى به اظهارات بیمه گذار در پیشنهاد مورد بیمه است و در ثانى تحقیق بیمه گر الزامى نیست و بیمه گر مى تواند صرفاً با توجه به اطلاعاتى که بیمه گذار در اختیار او قرار مى دهد دربارهٔ رد یا قبول بیمه و حق بیمه و شرایط آن تصمیم بگیرد. ثالثاً اگر بیمه گذار به نحوى بیمه گر را در جریان امر و چگونگى خطر بگذارد که بیمه گر نیازى به تحقیق و صرف هزینه نداشته باشد، در نهایت به نفع بیمه گذار خواهد بود.
زیرا هزینه اى که بیمه گر در راه بررسى خطر متحمل مى شود بر دوش بیمه گذار خواهد بود و بیمه گر در محاسبه اى که براى تعیین حق بیمه انجام مى دهد چنین هزینه هائى را نیز در نظر مى گیرد؛ و سرانجام، چه بسا اطلاعاتى که دانستن آن براى بیمه گر ضرورت دارد و با تحقیق کارشناسى نتواند آن را به دست آورد. مثلاً براى بیمه گر اهمیت دارد که بداند مورد بیمه قبلاً در معرض خطرى که بیمه خواهد شد قرار گرفته است یا نه. اطلاع از این امر جزء با کمک بیمه گذار میسر نخواهد بود.
- حدود تعهد بیمه گذار در اعلام خطر موضوع بیمه
اطلاعاتى که بیمه گذار باید در مورد خطر بیمه در اختیار بیمه گر قرار دهد داراى دو خصوصیت زیر است:
- باید به بیمه گر اجازه دهد که با کمک این اطلاعات خطر را به درستى ارزیابى کند.
- این اطلاعات باید براى بیمه گذار معلوم و مشخص باشد.
بدین ترتیب، کیفیات خطر که بیمه گذار موظف به اعلام آن به بیمه گر است باید داراى خصوصیاتى باشد که از دید بیمه گر براى ارزیابى خطرى که مى خواهد به عهده بگیرد موثر باشد. افزون بر این، کیفیات براى بیمه گذار هم باید معلوم باشد. برخلاف، بیمه گذار مجبور نیست اوضاع و احوالى را که در ارزیابى خطر موثر نیست به اطلاع بیمه گر برساند و اعلام نکردن کیفیاتى که بر خود بیمه گذار معلوم نیست ولو اینکه در ارزیابى خطر موثر باشد قصورى از ناحیهٔ او تلقى نمى شود و تأثیرى در سرنوشت بیمه ندارد. اوضاع و احوالى که روى عقیدهٔ بیمه گر دربارهٔ خطر اثر مى گذارد به دو صورت متجلى مى شود: گاهى این اوضاع و احوال مستقیماً روى نرخ بیمه اثر مى گذارد. در بیمهٔ آتش سوزی، نوع پوشش و دیوار ساختمان، محل ساختمان، نزدیک یا متصل به خطر دیگر بودن و مورد استعمال ساختمان، از عواملى است که در تعیین نرخ بیمه موثر است. در بیمهٔ مسئولیت ناشى از وسایل نقلیهٔ موتوری، نوع وسیلهٔ نقلیه، قدرت وسیلهٔ نقلیه، محل فعالیت و مورد استعمال وسیلهٔ نقلیه درحق بیمه موثر است و میزان تعهد بیمه گر را تغییر مى دهد. گهگاه اوضاع و احوال تأثیر مستقیم روى نرخ بیمه ندارد ولى در عین حال این وضعیت روى تصمیم بیمه گر به قبول یا رد بیمه اثر مى گذارد، مانند خصوصیات شخصى و حسن شهرت بیمه گذار.
- ضمانت اجراءِ اعلام خطر
در صورتى که بیمه گذار به وظیفهٔ خود در اعلام کیفیات خطر عمل نکرده باشد و بیمه گر بدون اطلاع از شدت و ضعف خطر، اقدام به انعقاد قرارداد بیمه نماید، اینکه بیمه گذار از روى عمد و سوءِ نیت یا بدون عمد و سوءِ نیت و از روى سهو و اشتباه عمل کرده باشد، نتایجى خواهد داشت